DJELOVI POVIJESTI ŽEGARA

--- - - Žegar u Sjevernoj Dalmaciji, kao i druga naselja ovog kraja ima veoma burnu prošlost, pa se tako cesto javlja u povijesnim dokumentima. On se kroz povijest izdvajao svojom velicinom i mnogim znacajnim porodicama (Mitrovici-Jankovici, Zelici,Nanici..).
--- - Prvi pisani tragovi u dokumentima o Žegaru datiraju iz 1582.godine. Naseljavanje srpskog naroda u Žegar odvijalo se izmedu turskog osvajanja ovog kraja 1527.godine (osvojen Obrovac od Turaka) i spominjanja imena Žegar u dokumentima. Preci današnjih Srba u Žegar su bili naseljeni kao martolosi tj. pripadnici jednog roda turske vojske ciji su pripadnici bili kršcani. Istovremeno u Žegar su doseljeni i muslimani cije se prisustvo može pratiti sve do Morejskog rata (1684-1699) kad je Žegar prešao u mletacke ruke. Žegar je bio rjetko naselje u kojem je bila turska kula (Kulina) koja je i danas sacuvana (foto2). Žegar je bio jedno od vecih naselja dalmatinskog zaleda i bogatiji jer je imao i vece obradive površine zemlje.
- - Prvi doseljenici u Žegar vode porjeklo iz Bosne i Hercegovine kao što su porodice Jankovica-Mitrovica a pretpostavlja se i sve druge porodice srpskih rodova.
Kao što je vec receno, prvi pomen naselja Žegar kod Obrovca zabilježen je 1582.godine kada su ga u osmom mjesecu popalili senjski uskoci. Ubrzo su Senjani opet popalili Žegar i odveli 7 njegovih stanovnika. U jedanaestom mjesecu iste godine Senjani su po treci put opljackali Žegar sa 450 svojih vojnika predvodeni poznatim uskokom Ðurom Danicicem.Tada je zarobljeno 80 žitelja Žegara sa poznatim "vodom mortolosa" Nikolom Vukšicem. Senjski uskoci su ponovo napali Žegar u devetom mjesecu iste godine i temeljito ga opustošili.
- Prema podacima iz prve polovine 1645.godine, Žegar je zajedno sa Dobrom Vodom, Banjevcima, Radašinovcima, Stankovcima , Miranjem i Jagodnjom, na samom pocetku Kandijskog rata (1645-1669), bio pod vojnom upravom Hasana Nemibegovica. Dio pravoslavnog stanovništva Žegara bio je prisiljen 1647.godine preseliti u okolinu Udbine. Za vrijeme Kandijskog rata, preciznije u sedmom mjesecu 1648. srpsko stanovništvo Žegara preselilo se na mletacku teritoriju (medu njima bilo je i Ervenicana i stanovnika Bilišana) . Ovu seobu predvodili su harambaše Janko Mitrovic i Mileta Vukcevic. Preseljenici, kojih je bilo 70 porodica sa 849 clanova, naselili su se u Ravne Kotare, u Posedarje, Islam i Zemunik, a najviše Žegaraca u Budin kod Posedarja (2km od Posedarja).
---- Žegarci su uzeli aktivno ucešce u Kandijskom ratu. Zabilježeno je da su 1650. odredi sa zadarskog teritorija prešli Dinaru i Velebit i napali bosanske Turke te im nanijeli velike gubitke. Na celu ove akcije bio je Vukadin Mitrovic iz Žegara a s njim i mnogi Žegarci.
- - Kada su Turci u devetom mjesecu 1683. pretrpili veliki poraz kod Beca od strane Habsburške monarhije i njenih saveznika, pocelo je naglo povlacenje njihove vojske. Kršcanska vojska je naglo napredovala prema jugoistoku osvajajuci velike teritorije. Dalmatinski kršcani su se digli na ustanaka tomašnji muslimani se povlacili u utvrdena mjesta. Glavni organizator i voda ustanka bio je Ilija Jankovic brat serdara Stojana Jankovica i sin Janka Mitrovica iz Žegara. Ustanici su brzo napredovali i oslobadali veci dio dalmatinskog zaleda, protjerujuci Turke koji su se povlacili u Knin, Skradin i Obrovac. Ustanicima su se pridružili i senjski uskoci. U tom periodu nekoliko puta je napadan i Žegar koji je u posljednje vrijeme turske vlasti bio u sastavu Kninskog kadiluka. Venecija je službeno objavila rat Turskoj 29.IV. 1684.godine i tada su Mlecani prisvojili cjeli teritorij koji su dalmatinski ustanici oslobodili od Turaka.
--Zbog ovih dogadaja i ustanka došlo je do iseljavanja stanovništva iz Žegara i okolice u Nadin, Popovice i Budim. Medutim nakon oslobadanja od Turaka, veliki dio Žegaraca iz Budina vraca se u Žegar a dio naseljava Podgradinu koja je tada osnovana kao naselje, te u Islam. Pretpostavlja se da je tada jedan dio stanovništva doseljen u Žegar iz Hrvatskog primorja te iz Like odnosno naselja Lapac i Žeželji.
---Godine 1689. dalmatinski providur Ðirolamo Kornaro izvršio je administrativnu podjelu Ravnih Kotara i Bukovice u 9 podrucja na celu sa guvernadurom. Žegar je bio u cetvrtoj administrativnoj jedinici zajedno sa Novigradom, Karinom, Obrovcem, Kruševom, Ervenikom, Zelengradom, Popovicima, Drinovcem( nekadašnji dio Bilišana), Otovcem(danas djelom Popovica) i Lužicima (dio Golubica).
- - Jedan od važnijih dogadaja u prošlosti Žegara dogodio se pocetkom 18.stoljeca. U pitanju je bila tzv.Kuridžina buna koja je zahvatila široko podrucje u sjevernoj Dalmaciji nastanjeno srpskim stanovništvom. Uzroci bune su bili u cinjenici da su mletacke vlasti bile nesnosne za stanovništvo, neprestano su uvodeni novi nameti, a ubiranje dadžbina bilo je brutalno. Zbog pojacanja pritiska na narod u Bukovici je 1704.godine izbila buna. Prva akcija pobunjenika bila je u prvom mjesecu 1704. kad su stanovnici Žegara pod vodstvom glavara Ilije Nanica došli u Obrovac, oslobodili 2 svoja druga i preoteli stoku prikupljenu po Bukovici. Odmah potom su se u Biovicinom selu sastale na dogovor starješine bukovackih mjesta. Njima se na celo postavio pop Petar Jagodic-Kuridža paroh Petrove crkve u Biovicinu selu koji je bio rodom iz Bilišana(i danas postoji zaselak Kuridže u Bilišanima). Pored stanovnika Bukovice buni su se pridružili i Kotarci. Uz Kuridžu i Nanica pobuni su pristupili i glavari Matija Žabetic iz Biograda, Cvjetan Cvjetinjanin iz Veljana, Radovan Korda iz Ðevrsaka, Novak Vujanic iz Ervenika, Matija Miljanic iz Kruševa i Toma Korolija iz Ivoševaca.
- - Mletacki providur Zane je pregovorima pridobio mnoge glavare pa je buna ubrzo pocela kopniti. Medutim, Kuridža, Nanic i Žabetic ostaju dosljedni pobuni pa su prisiljeni pobjeci u Liku na austrijski teritorij. Kuridža se vratio u Bilišane 1705.godine ali je opet 1708.godine uhapšen i odveden u Veneciju. U metackim zatvorima proveo je gotovo 40 godina. Pušten je iz zatvora 1746.godine kao osamdesetogodišnjak.Vratio se u Dalmaciju gdje je umro 1749.godine. Druga dvojica glavara , Nanic i Žabetic, bili su od mletackih vlasti pomilovani 1715.godine i vratili se u rodna mjesta.
- - Sredinom 18. stoljeca vršen je veliki pritisak na stanovništvo od strane vlasti, što je rezultiralo progonstvom vladike Simeona Koncarevica, pravoslavnog Dalmatinskog episkopa.Tada dolazi do iseljavanja Srba na današnji teritorij Ukrajine. Prema podacima iseljeno je 126 dalmatinskih Srba a medu njima i Gerasim Vukcevic iz Žegara. Osim iseljavanja u Rusiju, iseljavanje je bilo i u druge krajeve. Agitator za iseljavanje bio je i svecenik Pantelija Zelic.
- ----Kako je u dokumentima zabilježeno, da su izmedu 1771. i 1774.godine iseljene 303 porodice na teritorij Poljske pod vlašcu Habsburga, 150 u temišvarski Banat, a 181 porodica u Bosnu. Medutim prema svjedocanstvu Gerasima Zelica iseljeno je oko 1000 porodica (Srem, Sremski Karlovci, Mitrovica, Surduk, Golubinci i Petrinci). U tom periodu je zabilježen odlazak 11 porodica iz Žegara u Poljsku. U pitanju su bile porodice ciji su domacini bili: Marko Ðak, Mijo Prodanovic, Sava Predojevic,David Predojevic, Ilija Predojevic, Marko Ivaniš, Jakov Babic,Stevan Ivaniš, Ilija Ivaniš, Sava Ivanic I Paja Simic.
- - Nakon kraja Mletacke republike 1797.godine ovi krajevi dolaze pod vlast Austrije. Medutim, vec 1805.dolaze Francuzi pod Napoleonom i vladaju do 1813.godine. U okvirima Austrijske države 1817.godine proglašena je kraljevina Dalmacija.
Krajem 19.stoljeca dolazi do procvata zadružnog pokreta u Dalmaciji. U Žegaru je 1908.godine osnovana "Srpska blagajna ili srpska zemljoradnicka zadruga "koja je imala neograniceno jamstvo i bila je od velikog znacaja za Žegar. Bukovacka sreska zdravstvena zadruga "Dalmacija"osnovana je u Žegaru 1925. i trajala do 1928.godine.
- - U vrijeme Prvog svjetskog rata Dalmacija je još uvijek bila pod vlašcu Austro-Ugarske monarhije. Prema odredbama Londondkog pakta iz 1915.godine Dalmacija je pripala Italiji.Trupe kraljevine Italije su krajem 1918. i pocetkom 1919.godine zaposjele dalmatinsko okupaciono podrucje.
....................

(Odlomak iz knjige : A. Backo

PROŠLOST ŽEGARA

Ovo, relativno veliko srpsko mesto u severnoj Dalmaciji ima, kao i mnoga druga naselja ovog kraja, veoma burnu prošlost. Ipak, pošto se Žagar u dužem vremenskom periodu izdvajao svojom velicinom i, cesto, znacajem, kao i cinjenica da iz njega poticu Jankovici – Mitrovici, Zelici i još neke ugledne porodice, on se znatno cešce javlja u istorijskim dokumentima, od vecine obližnjih naselja.
Srpsko naselje u Žegaru, cije potomstvo do danas živi u ovom mestu, može se pratiti po istorijskim izvorima od poslednjih decenija 16. veka, ali je tu ono najverovatnije bilo nastanjeno nešto ranije, tokom tog stoleca. Naseljavanje Srba u Žegar se svakako odigralo u periodu izmedu turskog osvajanja ovog kraja, 1527. godine, i prvog poznatog pomena ovog naselja u dokumentima, koji datira iz 1582. Obrovac je bio osvojen 30. marta 1527. godine. Njega je od Madara preoteo turski vojvoda Murat – beg, cehaja sandžak – bega Husreva. Iste godine su Turci zauzeli i Karin. Oko Obrovca su se vodile u narednom periodu teške borbe izmedu Mlecana i Turaka i u njega su 1538. ušle mletacke trupe. Medutim, godine 1540. ponovo je vracen Turcima. Preci današnjih Srba su u Žegar bili naseljeni kao martolosi, odnosno pripadnici jednog roda turske vojske, ciji su pripadnici u to vreme mahom bili hrišcani. U navedenom periodu su u Žegar najverovatnije bili naseljeni i muslimani, cije se prisustvo u ovom naselju može pratiti sve do pocetka Morejskog rata (1684 – 1699. godine) i konacnog prelaska naselja u mletacke ruke. Žegar je bio jedno od ne tako brojnih severnodalmatinskih naselja, u kojima se nalazila turska kula. Uzrok ovome leži u cinjenici, da ovo mesto spada u red bogatijih naselja dalmatinskog zaleda, sa nešto vecim obradivim površinama, nego što je slucaj sa vecinom naselja na ovom podrucju. Turskih kula je bilo još po nekim bogatijim selima, kao što su Biljane, Kula Atlagica, Kašic, Islam, Polaca, Plavno i druga.1)
Prvi srpski doseljenici u Žegar su barem jednim delom vodili poreklo iz Bosne i (ili) Hercegovine. Sa tog podrucja su bili, kako se zna, doseljeni i preci cuvene žegarske porodice Jankovica – Mitrovica, a najverovatnije su iz istog pravca bili doseljeni i preci velike vecine ostalih familija, koje cine najstariji sloj srpskog stanovništva Žegara. U navedenom periodu su upravo iz Bosne i iz Hercegovine u Dalmaciju bili doseljeni preci veceg broja srpskih rodova. Pogrešno je dovodenje u vezu nastanak Žegara sa doseljavanjem iz istoimenog sela u okolini Bihaca. To bosansko naselje je, naime, po prvi put formirano u znatno kasnijem periodu, tek u 19. veku.2)
Na prvi pomen naselja Žegara kod Obrovca nailazimo u dokumentima iz 1582. godine. U julu ili avgustu te godine su, kako je zabeleženo, senjski uskoci popalili Žegar. Ubrzo su Senjani po drugi put zapalili ovo mesto i tada su u ropstvo poveli 7 njegovih stanovnika. U novembru mesecu iste godine Žegar po treci put biva napadnut i zapaljen od strane Senjana, koji su tom prilikom došli sa 450 boraca na 18 barki, predvodeni poznatim uskokom Ðurom Danicicem. Tada je zarobljeno cak 80 žitelja Žegara, medu kojima je bio i Nikola Vukšic, «cuveni voda martolosa», koji je ranije bio poharao celu zadarsku regiju i ostrvo Pag. Danas se nemože pouzdano reci, da li je ovaj Vukšic pripadao nekom od nestalih žegarskih rodova, ili se radi o netacno zabeleženom prezimenu nekog Vukcevica. Senjski uskoci su ponovo napali Žegar u septembru 1591. godine. Tom priliom su ugrabili oko 300 grla rogate marve.3)
Prema podacima iz prve polovine 1645. godine, Žegar je, zajedno sa Dobrom Vodom, Banjevcima, Radašinovcima, Stankovcima, Miranjem i Jagodnjom, na samom pocetku Kandijskog rata (1645 – 1669.), bio pod vojnom komandom Hasana Nemibegovica. Deo pravoslavnog stanovništva Žegara bio je 1647. godine prisiljen, da se preseli u okolinu Udbine. Za vreme Kandijskog rata, tacnije u junu mesecu 1648. godine, srpsko stanovništvo Žegara se u svom velikom delu, ili u potpunosti, preselilo na mletacku teritoriju. Ovu seobu su predvodile harambaše Janko Mitrovic i Mileta Vukcevic. U njoj su, pored Žegaraca, ucestvovali i žitelji Bilišana, a možda je medu njima bilo i Ervenicana. Preseljenici, kojih je bilo 70 porodica sa 849 duša, od toga 276 sposobnih za vojsku, naselili su se u Ravne Kotare, u Posedarje, Islam i Zemunik, a Žegarci najvecim delom u nekadašnje mesto Budin kod Posedarja (Budin se nalazio oko 2 kilometra južno od ovog mesta). Turci su obecanjima pokušali da vrate nazad ove iseljenike. Naime, Ali – aga, kapetan Udbine pisao je hrišcanskim kapetanima Žegara i Bukovice, i izmedu ostalog izjvio: «Dajemo vam našu Muhamedovu vjeru, kako vama, tako i svima drugima koji hoce da se vrate sa vama, da možete doci slobodno da živite u našoj turskoj zemlji pod cestitim sultanom i da od strane nas krajišnika i vojnika nece vam faliti vjera nikakve vrste, niti ce vam biti nikakva šteta i ni jednu aspru štete nece vam niko napraviti i bicete slobodni». I pored ovih poziva i garancija, nije poznato da je bilo povratka veceg broja iseljenika na tursku teritoriju.4)
Žegarci su uzeli aktivno ucešce u Kandijskom ratu. Zabeleženo je, na primer, da su 1650. godine odredi sa zadarske teritorije prešli preko Dinare i Velebita i napali bosanske Turke, iznenadivši ih. Tada je ubijeno 250 Turaka, isti broj ih je zarobljen, opljackano je 6 velikih mesta, a 2 utvrdenja su zapaljena. Na celu ove akcije stajao je Vukadin Mitrovic, rodom iz Žegara, a nasumnjivo su sa njim bili i drugi Žegarci, preseljeni u Budin.5)
Kada su Turci septembra 1683. pretrpeli poraz kod Beca od strane Habsburške monarhije i njenih saveznika, pocelo je naglo povlašenje njihove vojske. Hrišcanska vojska je naglo napredovala ka jugoistoku, osvajajuci veoma prostrane teritorije. Ove vojne akcije su ubrzo dobile odjeka i u Dalmaciji. Naime, još pre tog sukoba je došlo do trvenja izmedu Dalmatinaca i Turaka. Prvo je došlo do pokolja nad Turcima kod Zemunika septembra 1682, da bi usledio niz manjih incidenata. Tako su u maju 1683. godine zapretili stanovnici Vrane krckom sandžak – begu, da odstupi ka Kninu, inace ce ga napasti. Sandžak – beg se tada povukao u Knin. Na vest o velikom turskom porazu pod Becom, dalmatinski hrišcani su se digli na ustanak, a tamošnji muslimani se povukli u utvrdena mesta. Glavni organizator i voda ovog ustanka bio je Ilija Jankovic, brat serdara Stojana Jankovica i sin Janka Mitrovica iz Žegara. Mlecani su, pošto su tada imali neutralan stav prema Otomanskom carstvu, nastojali da uguše ovu pobunu. Ustanici su brzo napredovali, oslobadajuci veci deo dalmatinskog zaleda, proterujuci i pljackajuci Turke, koji su se povukli u Knin, Skradin i Obrovac. U oktobru mesecu iste godine, muslimanske posade su napustile i Skradin i Obrovac. Kada je u novembru nastupilo zatišje, Turci su se vratili u Obrovac. U decembru je bio osvojen i Drniš. U tom peridu su se ustanicima poceli pridruživati i senjski uskoci, sa teritorije Habsburške monarhije. Žegar je bio u decembru mesecu 1683. godine opljackan od strane cete, koju je predvodio Ilija Jankovic, a koju su pored Dalmatinaca (Morlaka) sacinjavali i uskoci iz Senja. Krajem decembra 1683. turski vojnici ponovo napuštaju Obrovac. Tokom te godine pocele su intenzivne migracije iz unutrašnjosti Dalmacije ka priobalnom pojasu, koji ja bio u vlasti Mletacke republike. Pocetkom januara 1684. bila je oslobodena i Makarska. Istog meseca je odbijen ustanicki napad na Plavno. U ovim akcijama napadan je i Žegar, kao što je to bio slucaj u decembru 1683. godine. Prema svedocanstvu livanjskog Turcina Ibrahima Šarica iz 1701. godine, Žegar je u poslednje vreme turske vlasti bio u sastavu Kninskog kadiluka.6)
Venecija je zvanicno objavila rat Turskoj 29. aprila 1684. godine. Tada su Mlecani za sebe prisvojili celokupnu teritoriju, koju su dalmatinski ustanici prethodno oslobodili od Turaka.7)
Zbog ovih dogadaja, u 1683. i do aprila 1684. godine, došlo je do novog talasa iseljavanja iz Kninske Krajine i Bukovice na zapad. Tada je iz okoline Knina, Žegara i Zrmanje preseljeno u Obrovac, Nadin, Budin i Popovice 2929 duša, racunajuci u ovaj broj i 400 ratnika. Po ovom podatku možemo videti, da je u Žegaru pocetkom Morejskog rata bilo srpskog stanovništva, bilo da ono nije bilo izbeglo 1648. godine, bilo da je u meduvremenu doseljeno. Medutim, kada je nedugo posle toga Bukovica oslobodena od Turaka, znatan deo stanovnika Budina vratio se na svoja stara ognjišta u Žegaru i, najverovatnije, Bilišanima i Erveniku. Neki od Budinaca su se, medutim, preselili u Islam, Posedarje i Podgradinu (ovo zadnje mesto je tada i bilo osnovano). Ponato je da su se tada neki stanovnici Budina poreklom iz Žegara nastanili u Podgradini. Srodnika nekih starih žegarskih porodica ima i u Islamu, o cemu ce biti reci u opisima pojedinacnih porodica. Za razliku od brojnog potomstva iseljenika iz 1648. godine, nije poznato da medu današnjim žegarskim porodicama ima potomaka familija, koje su se iz Žegara iselile u pomenutim seobama 1683/84. godine.8)
U novembru 1685. godine vodeni su pregovori mletackih vlasti sa stanovnicima Karlobaga u Hrvatskom Primorju, koji je tada pripadao Austriji, o njihovom preseljavanju u Žegar. Tada je bilo reci o doseljavanju 250 porodica, sa oko 300 ljudi sposobnih za oružje. Ova seoba nije izvršena, ali je tada u Žegar možda došao manji broj doseljenika iz Hrvatskog Primorja. Jednu od vecih seoba tokom Morejskog rata, u kojoj je stanovništvo naseljeno, pored drugih naselja, i u Žegaru, predvodio je izvesni Cvjetanovic. On je iz svog zavicaja u Lici, iz Lapca i Žeželja, marta 1686. godine došao na celu grupe od 290 porodica. Te porodice su se naselile u Žegaru, Bribiru i Ostrovici. Svakako su tada došli neki od predaka današnjih žegarskih rodova, kojima je starina u Lici. Sam Cvjetanovic se svakako sa svojom porodicom nastanio u Ostrovici, gde su do današnjeg vremena živeli clanovi pravoslavne porodice Cvjetan.9)
Godine 1689. dalmatinski providur Ðirolamo Kornaro doneo je, izmedu ostalih uredbi, i onu o administrativnom uredenju i podeli Ravnih Kotara i Bukovice. Tada su ove oblasti izdeljene na 9 administrativnih podrucja, pod upravom istog broja guvernadura. Žegar je, prema ovoj podeli, bio u cetvrtoj administrativnoj jedinici, zajedno sa Novigradom, Karinom, Obrovcem, Kruševom, Ervenikom, Zelengradom, Popovicima, Drinovcem (nekadašnjim delom Bilišana), Otovcem (danas delom Popovica) i Lužicima (u naše vreme to je deo obrovackog Golubica). Zaviša Jankovic je u Žegaru imao veliki posed pocetkom 18. veka. Zabeleženio je, da je 1701. godine na ovom svom posedu držao 10 oracih volova.10)
Jedan od krupnijih dogadaja u prošlosti Žegara odigrao se na samom pocetku 18. veka. U pitanju je bila takozvana Kuridžina buna, koja je zahvatila široko podrucje u severnoj Dalmaciji, nastanjeno srpskim stanovništvom. Koreni ove bune leže u cinjenici, da su mletacke vlasti, za razliku od vremena Morejskog rata, kada su im Dalmatinci bili potrebni, i u kojima su bile veoma tolerantne prema njima, u periodu mira koji je usledio postale nesnosne prema dalmatinskom stanovništvu. Stalno su uvodeni novi nameti, što je u provinciji sa malo obradivih površina, kao što je Dalmacija, imalo nesagledive posledice po stanovništvo. Postupci vlasti i nacin ubiranja dažbina su bili brutalni. Sve ovo je dovelo do niza sukoba i pobuna protiv lokalnih vlasti. Tako su, na primer, Biogradani i Pakoštanci na jednom tajnom skupu doneli odluku da likvidiraju vranskog guvernadura Šimuna Bortulacica. Ubrzo, tokom januara 1692. godine, oni su ovaj svoj dogovor i sproveli u delo, zbog cega su snosili teške posledice – neki od njih su ubijeni, drugima su kuce spaljene, dok je celokupno stanovništvo ta dva mesta je stavljeno van zakona.11)
Zbog pojacavanja pritisaka na narod u Dalmaciji, u Bukovici je 1704. godine buknula pobuna. Njen neposredan uzrok bilo je otimanje sitne stoke od strane serdara Gvozdena Radasovica, na ime odštete mletackom pukovniku Kanajetu. Prva akcija pobunjenika je bila ta, što su u januaru mesecu 1704. stanovnici Žegara pod vodstvom glavara Ilije Nanica došli u Obrovac, oslobodili dva svoja utamnicena druga i preoteli stoku prikupljenu po Bukovici. Odmah potom su se u Biovicinom Selu sastale na dogovor starešine bukovickih mesta, Njima se na celo stavio sveštenik Petar Jagodic – Kuridža, paroh Petrove crkve u Biovicinom Selu, koji je bio rodom iz Bilišana. On je sastavio jednu veoma slobodnu pritužbu i poslao je mletackom providuru u Dalmaciji, Marinu Zanu. Pored toga, poslao je pisma svim preostalim narodnim prvacima po severnoj Dalmaciji. Na njegov poziv na oružje su se, pored stanovnika Bukovice, digli i svi Kotarci. Uz popa Kuridžu, na celu ovog ustanka stajali su pomenuti Ilija Nanic iz Žegara i Matiju Žabetica iz Biograda na moru. Medu glavarima koji su pristali uz Kuridžu pominju se i Matija Miljanic iz Kruševa, Toma Korolija iz Ivoševaca, Cvjetan Cvjetinjanin iz Veljana, Radovan Korda iz Ðevrsaka i Novak Vujanic iz Ervenika. Pobunjenici su u više navrata neuspešno pregovarali sa predstavnicima mletackih vlasti. Providur Zane je poceo da kod sebe u Split poziva pojedinacno dalmatinske glavare, i tamo ih na vešt nacin ubeduje da mu daju garancije, da se više nece buniti. Neki, tacnije 12 njih, su na to pristali, tako da je ustanak poceo da kopni. Ubrzo je vecina narodnih glavara tražila amnestiju od Zana.12)
Medutim, Kuridža, Nanic i Žabetic su ostali do kraja dosledni ovom pokretu. Zbog toga se upravo na njih srucio sav bes Mlecana, pošto se ustanak gotovo u potpunosti stišao. Tri vode ustanka bile su prinudene da pobegnu na austrijsku teritoriju, u Liku. U oktobru mesecu 1704. godine ih je providur Zane pozvao da se predaju mletackim vlastima, a kada oni to nisu ucinili, osudio ih je na smrt, odnosno doživotno izgnanstvo sa poseda Mletacke republike. Pored toga, osudeni su na gubitak sve pokretne i nepokretne imovine, a kucce su im spaljene i razrušene. Žabetic je u decembru 1704. otišao u Veneciju, da se žali licno duždu, ali ovaj svoj potez za malo nije platio glavom. Inkvizitori su ga uhvatili, ali ga je spasao njegov zemljak Tubic, koji mu je omogucio ponovno bekstvo u Liku. Kada je Zane napustio mesto dalmatinskog providura, 1705. godine, na tu funkciju je došao Ðustin da Riva. Njemu se Kuridža obratio iz ignanstva, sa molbom da ga saluša, zajedno sa Nanicem i Žabeticem. Da Riva ih je primio i saslušao i zaista se za vreme njegovog mandata u Dalmaciji ništa nije dogodilo sa nekadašnjim vodama ustanka. Kuridža se vratio u Bilišane ili Biovicino Selo i tamo mirno živeo, sve do dolaska novog providura. Godine 1708, ubrzo po dolasku Vicenca Vendramina na mesto dalmatinskog providura, Kuridža biva uhapšen. Posle kraceg vremena provedenog u zatvoru u kninskoj tvrdavi, odveden je u Veneciju. On je u mletackim zatvorima proveo gotovo cetrdeset godina. Pušten je na slobodu 1746. godine, kao osamdesetogodišnji starac. Vratio se u Dalmaciju, gde je umro 1749. godine. Druga dvojica glavara, Nanic i Žabetic, bili su od strane mletackih vlasti pomilovani 1715. godine, svakako zbog rata koji je tada nastupio. Oni su se vratili u svoja rodna mesta.13)
Sredinom 18. veka, u vreme kada je pravoslavni Dalmatinski episkop bio Simeon Koncarevic, zabeleženi su intenzivni pritisci od strane vlasti i rimokatlockog sveštenstva na pravoslavce u ovoj provinciji. Pored ostalog, ovi pritisci su rezultirali i progonstvom vladike Koncarevica iz Dalmacije. Vladika je stupio u kontakt sa ruskim dvorom i poceo sa organizovanjem seobe Srba iz Dalmacije u Rusiju. Ova seoba je sprovedena u delo 1758. godine, ali nije ni približno dostigla ocekivane razmere. Tada je u Rusku imperiju, tacnije u oblast Novu Serbiju (na teritoriji današnje Ukrajine) iseljeno, prema arhivskim podacima, 126 dalmatinskih Srba. Medu njima je bio i Gerasim Vukcevic iz Žegara.14)
U drugoj polovini 18. veka nastupio je talas iseljavanja iz Dalmacije, kojim je mahom bilo obuhvaceno pravoslavno srpsko stanovništvo. Iseljenici su odlazili u Bosnu, Srem, Temišvarski Banat, pa cak i u Poljsku. Uzroci ovih seoba leže u cinjenicama, da je nastupio niz nerodnih godina, usled cega je nastupila velika glad, a vlast je uvodila visoke namete. Ništa manji razlog za ova iseljavanja bio je i veliki pritisak koji je Mletacka republika vršila na pravoslavne, da predu na uniju. Pošto su pod vlašcu habsburškog dvora bile prostrane slabo naseljene teritorije, koje je trebalo kolonizovati, austrijske vlasti su pocele agitovati za iseljavanje, kada su uvidele kakva je situacija u Dalmaciji. Najcešce su Austrijanci ovu agitaciju vršili preko sveštenstva. Tako je iz Like, tacnije iz Gracaca, došao pravoslavni sveštenik Jovan Ugarkovic, koji je «nagovarao meštane Žegara i drugih sela u Kotarima koji su emigrirali». Medu agitatorima za ove seobe javlja se i sveštenik Pantelija Zelic iz Žegara. Veliki broj porodica je tada iseljen iz Dalmacije. Arhivska grada nam pruža uvid samo u deo tih migracija. U zvanicnim dokumentima je, naime, zabeleženo da su u periodu izmedu 1771. i 1774. godine iseljene 303 porodice na teritoriju Poljske pod vlašcu Habsburga, 150 u temišvarski Banat, a 181 porodica na teritoriju Bosne pod Turcima, dakle ukupno 634 porodice. Da ova cifra ni izbliza nije potpuna, vidi se iz svedocanstva Gerasima Zelica, da je u Srem, Banat i Bosnu 1774. godine izbeglo «1000 familija vostocnoga veroispovjedanija». Navedene porodice, koje su iseljene u Srem, u navedenim dokumentima se ne pominju. Najveci deo njih je naseljen u Mitrovici, Golubincima, Surduku, Petrincima i po okolini Sremskih Karlovaca.15)
U tom periodu je zabeležen odlazak 11 porodica iz Žegara u Poljsku. U pitanju su bile familije, ciji su domacini bili: Marko Ðak, Mijo Prodanovic, Sava Predojevic, David Predojevic, Ilija Predojevic, Marko Ivaniš, Jakov Babic, Stevan Ivaniš, Ilija Ivaniš, Sava Ivanic i Paja Simic.16)
Godine 1797. frankofilska stranka u Veneciji je raspustila senat, a Napoleonova vojska je umarširala u ovaj grad. To je bio kraj Mletacke republike. Mirom u Kampoformiju je dotadašnja mletacka provincija Dalmacija pripala Austriji. Medutim, habsburška vlast nije dugo trajala na ovim prostorima. Posle pobede nad Austrijancima kod Austerlica, 2. decembra 1805. godine, došlo je do Požunskog mira, kojim je Austrija izgubila Dalmaciju, kao i još neke provincije. Ovo je bio pocetak francuske vlasti u Dalmaciji, koja je trajala sve do 1813. godine. Napoleonova vladavina donela je ovoj oblasti prosperitet u više oblasti. Gradeni su putevi, uvedena je upotreba narodnog jezika u razlicitim ustanovama (školama i dr.), a pravoslavna crkva je po pravima izjednacena sa rimokatolickom. Francuska vlast u Dalmaciji se okoncala Napoleonovim slomom 1813. godine.17)
Austrijska vlast se od 1813. godine ponovo pocela protezati i na Dalmaciju. Godine 1817. proglašena je kraljevina Dalmacija u okvirima Austrijske države, na njeno celo postavljen je guverner, a provincija je izdeljena na cetiri okruga. Austrijanci su u prvoj polovini 19. veka intenzivno radili na unijacenju pravoslavnih u Dalmaciji, ali taj njihov pokušaj je dao veoma slabe rezultate. Ovakvo stanje trajalo je do 1848. godine, kada je austrijski car objavio patent o verskoj toleranciji.18)
Krajem 19. u pocetkom 20. veka došlo je do procvata zadružnog pokreta u severnoj Dalmaciji. Tako, jedna od prvih zadruga bila je osnovana u Skradinu, 1870. godine. Zatim sledi citav niz osnovanih institucija ove vrste po srpskim naseljima dalmatinskog zaleda. U Žegaru je 1908. godine osnovana «Srpska blagajna ili srpska zemljoradnicka zadruga». Registrovana je iste godine. Ova ustanova je imala «neograniceno jamstvo» i bila je od velikog znacaja za Žegar. Bukovicka sreska zdravstvena zadruga «Dalmacija» u Žegaru osnovana je 1925, a postojala je i 1928. godine.19)
U vreme Prvog svetskog rata Dalmacija je još uvek bila pod vlašcu Austro – Ugarske monarhije. Okoncanje ovog rata i dolazak srpske vojske 1918. godine, znacio je ne samo kraj habsburške vlasti u ovoj provinciji, vec i propast Austro – Ugarske države u celini. Medutim, prema odredbama Londonskog pakta iz 1915. godine, Dalmacija je pripala Italiji. Trupe kraljevine Italije su krajem 1918. i pocetkom 1919. godine zaposele dalmatinsko okupaciono podrucje.20)
Italijanska okupacija u Dalmaciji je okoncana 12/13 novembra 1920. godine, kada je izmedu Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca sa jedne i Kraljevine Italije sa druge strane, potpisan Rapalski ugovor. Ovim ugovorom je predvideno, da veci deo Dalmacije preuzme Kraljevina SHS, dok su Italiji ostavljeni Istra, Zadar, Cres, Lošinj i Lastovo. Ove granice su ostale sve vreme postojanja Kraljevine SHS, a zatim i Kraljevine Jugoslavije, do pocetka Drugog svetskog rata.21)
Po okoncanju kratkog Aprilskog rata i kapitulaciji Kraljevine Jugoslavije, podrucje Dalmacije je podeljeno izmedu Italije i takozvane NDH, nemackog satelita. Prema toj podeli, deo granice je išao rekama Zrmanjom i Krkom, a Žegar je bio na samoj granici. Posle kapitulacije Italije u septembru 1943. godine, podrucja koja je ona držala na Balkanu preuzela je Nemacka. Veliki broj Žegaraca je poginuo za vreme ovog rata, a znatan broj medu njima cine ubijeni civili. Opširniji podaci o žegarskim žrtvama u Drugom svetskom ratu izneti su u posebnom poglavlju.22)
Nakon okoncanja Drugog svetskog rata, Dalmacija ulazi u sastav Federativne Narodne Republike Jugoslavije, koja je 1963. godine preimenovana u Socijalisticku Federativnu Republiku Jugoslaviju. Separatisticki pokušaj stvaranja samostalne hrvatske države pocetkom devedesetih godina 20. veka, u kojim su poništena mnoga ustavom zagarantovana prava srpskog naroda, doveo je do stvaranja Srpske Autonomne Oblasti Krajine 21. decembra 1990. godine, a potom i Autonomne Oblasti Slavonija, Baranja i Zapadni Srem, 26. februara 1991. godine. Ove dve oblasti su se ujedinile, što je dovelo do stvaranja Republike Srpske Krajine, 19. decembra 1991. godine.23)
U avgustu mesecu 1995. godine pod nazivom «Oluja» odigralo se masovni napad brojno nadmocne hrvatske armije na Republiku Srpsku Krajinu. Ovom prilikom je regularna hrvatska vojska, uz pomoc aktivne strane podrške, okupirala Republiku Srpsku Krajinu i nad civilnim srpskim stanovništvom Krajine izvršila stravican genocid. Veliki je bio broj pobijenih i ranjenih civila, dok je gotovo sve stanovništvo Republike Srpske Krajine oružanom silom bilo primorano da izbegne iz svojih domova i svojih poseda. Ovom prilikom je poginuo veci broj srpskih civila iz Žegara, a gotovo svi preostali su izbegli. O žrtvama ovog genocida izneti su detaljniji podaci u posebnom poglavlju, dok je pad broja stanovnika izazvan agresijom u avgustu 1995. zabeležen u poglavlju o opštim demografskim podacima.

1) Bogumil Hrabak, Vlaška i uskocka kretanja u severnoj Dalmaciji u 16. stolecu, Benkovacki kraj kroz vjekove, Zbornik 2, Benkovac 1988. (u daljem tekstu: Hrabak, Kretanja), 127, 135 – 136, 195; Šime Pericic, Obrovac kao trgovište, Radovi Centra J.A.Z.U. u Zadru 26, Zadar 1979. (u daljem tekstu: Pericic, Obrovac), 214; Boško Desnica, Stojan Jankovic i uskocka Dalmacija, priredio Srdan Volarevic, Beograd 1991. (u daljem tekstu: Desnica, Stojan Jankovic), 20.
2) Andrija Kacic Miošic, Razgovor ugodni naroda slovinskoga, Korabljica, Pet stoleca hrvatske književnosti, knj. 21, Zagreb 1967. (u daljem tekstu: Kacic), 259; Nikodim Milaš, Pravoslavna Dalmacija, Beograd 1989. (u daljem tekstu: Milaš, Dalmacija), 204 - 205; Karanovic, Pounje, 534 - 535; Ivo Brkic, «Groktalica» i «kantalica» u Žegaru, p. o, Zadarska revija, br. 2 – 3, Zadar 1979. (u daljem tekstu: Brkic), 267.
3) Hrabak, Kretanja, 195 – 197.
4) Marko Jacov, Srbi u mletacko – turskim ratovima u 17. veku, Beograd 1990. (u daljem tekstu: Jacov, Srbi), 10, 21, 133; Boško Desnica, Istorija Kotarskih uskoka, knj. 1, S.A.N.U., Zbornik za istoriju, jezik i književnost srpskog naroda, 3. odeljenje, knj. 13, Beograd 1950. (u daljem tekstu: Desnica, Istorija 1), 37 – 38; Roman Jelic, Novigradski distrikt, J.A.Z.U, Zavod za povijesne znanosti u Zadru, Radovi 31, Zadar 1989. (u daljem tekstu: Jelic, Novigradski...), 134, 153; Desnica, Stojan Jankovic, 42; Gligor Stanojevic, Jugoslovenske zemlje u mletacko – turskim ratovima 16 – 18. vijeka, Istorijski institut u Beogradu, Posebna izdanja, knj. 14, Beograd 1970. (u daljem tekstu: G. Stanojevic, Jugoslovenske zemlje), 286.
5) Jacov, Srbi, 36.
6) Gligor Stanojevic, Dalmacija u doba Morejskog rata 1684 – 1699, Iz ratne prošlosti naših naroda, knj. 42, Redovna izdanja, knj. 24, Beograd 1962. (u daljem tekstu: G. Stanojevic, Dalmacija), 15 – 43; Desnica, Istorija 1, 291 – 292, 294, 297 – 298; Desnica, Istorija 2, 348 - 349.
7) G. Stanojevic, Dalmacija, 49.
8) Jelic, Novigradski..., 153 – 154; Jacov, Srbi, 63, 136; Desnica, Istorija 2, 123.
9) Borislav Šaric, Bukovica i Kotari, Beograd 1998. (udaljem tekstu: Šaric), 120; Živko Bjelanovic, Rjecnik antroponima Bukovice, S.A.N.U., Odeljenje jezika i književnosti, Odbor za onomastiku, Onomatološki prilozi, knj. 10, Beograd 1989. (u daljem tekstu: Bjelanovic, Rjecnik), 270; Popis dosad utvrdenih imena eparhijana srpskopravoslavne Eparhije dalmatinske, koji su stradali za vreme II svetskog rata od 1941. do 1945. godine, Kosovska narodna citanka 1989., Dalmatinsko Kosovo, Šibenik – Beograd 1989. (u daljem tekstu: Popis), 294 – 295; Desnica, Istorija 2, 123 – 124; Marko Jacov, Seobe Srba u Dalmaciju i Boku Kotorsku kroz vekove, Catena Mundi I, Kraljevo - Beograd 1992. (u daljem tekstu: Jacov, Seobe), 257; Podaci sa internet sajta www.benkovac.co.yu (u daljem tekstu: Benkovac).
10) Desnica, Istorija 2, 251 – 254, 361 - 362; Mirko Korencic, Naselja i stanovništvo S.R. Hrvatske 1857 – 1971, Djela J.A.Z.U, knj. 54, Zagreb 1979. (u daljem tekstu: Korencic), 107, 434, 440.
11) Boško Desnica, Jedna nepoznata buna i jedan neznani mucenik, Magazin sjeverne Dalmacije, II, Split 1935. (u daljem tekstu: Desnica, Jedna...), 47 – 57.
12) Desnica, Jedna..., 47 – 57; Marko Jacov, Venecija i Srbi u Dalmaciji u 18. veku, Zemun 1987. (u daljem tekstu: Jacov, Venecija), 12 – 16; Žarko Anicic, Pop Petar Jagodic – Kuridža, Kosovska narodna citanka 1989, Dalmatinsko Kosovo, Šibenik – Beograd 1989. (u daljem tekstu: Anicic, Kuridža), 111 – 115; Severna Dalmacija nekad i sad, Glavna zadruga za narodno prosvecivanje, Beograd 1939. (u daljem tekstu: Severna Dalmacija), 34 - 37.
13) Desnica, Jedna..., 47 – 57; Anicic, Kuridža, 111 – 115; Severna Dalmacija, 34 – 37.
14) Jacov, Venecija, 76 – 83; Zelic 1, 78.
15) Zelic 1, 31 Gerasim Zelic, Žitije Gerasima Zelica, sveska treca, Srpska književna zadruga, 58, Beograd 1900. (u daljem tekstu: Zelic 3), 234 – 235; Jacov, Venecija, 105 – 113.
16) Jacov, Venecija, 115.
17) Mišo Uroš, Jovo Dmitrovic, Tromeda, tri mede jednog naroda, Beograd – Knin 1994. (u daljem tekstu: Uroš, Dmitrovic), 140 – 150.
18) Uroš, Dmitrovic, 151 – 154; Dušan Plenca, Kninska ratna vremena 1850. – 1946., Knin – Drniš – Bukovica – Ravni Kotari, Zagreb 1986. (u daljem tekstu: Plenca), 4.
19) Stijepo Obad, Dalmatinsko selo u prošlosti, Split 1990. (u daljem tekstu: Obad), 55 – 56, 75; Gojko Malovic, Rodoljubiva, kulturno – prosvetna udruženja, ustanove i dobrotvorne zadruge Srba u Hrvatskoj, Slavoniji, Dalmaciji, Dubrovniku i Baranji 1918 – 1941, S.A.N.U, Odbor za istoriju Srba u Hrvatskoj, Zbornik o Srbima u Hrvatskoj 5, Beograd 2004. (u daljem tekstu: Malovic), 351; Severna Dalmacija, 83.
20) Plenca, 72 - 76.
21) Plenca, 80
22) Nova enciklopedija u boji, Vuk Karadžic, Larousse, II, L – Š, Beograd 1978. (u daljem tekstu: Nova enciklopedija 2), 1890.
23) Vojna enciklopedija, tom 4, drugo izdanje, Vojno izdavacki zavod Beograd, Beograd 1972. (u daljem tekstu: Vojna enciklopedija 4), 72; Caslav Ocic, Hronika Srpske Krajine 28. februar 1989 – 19. decembar 1991, Republika Srpska Krajina, Knin – Beograd 1996. (u daljem tekstu: Ocic), 417, 418, 423.

(Korišteni podaci iz monografije: A.Backo: ŽEGAR)
.......................................................................................................................................natrag